حریق، آتش یا آتش سوزی (fire) در تعریف علمی یک واکنش شیمیایی است که شامل ترکیب سریع اکسیژن با منبع سوخت و در نتیجه آزاد شدن گرما، نور، شعله و محصولات جانبی مختلف می شود. احتراق به سه عنصر اساسی نیاز دارد که معمولاً به عنوان مثلث آتش شناخته می شود: اکسیژن، منبع سوخت و گرما. این سه عامل باید به نسبت مناسب وجود داشته باشند تا حریق ایجاد شود و تداوم یابد.
حریق معمولاً به عنوان یک نوع واکنش شیمیایی طبقه بندی می شود و برای فعالیت هایی مانند پخت و پز، گرم کردن و فرآیندهای مختلف صنعتی بسیار مهم است. با این حال، آتش همیشه یک خطر بالقوه است که می تواند از کنترل خارج و منجر به حریق و خسارات سنگین جانی و مالی گردد. به همین دلیل، استفاده از تجهیزات آتش نشانی و انواع سیستم های اعلام و اطفا حریق در اماکن مسکونی، تجاری، اداری و صنعتی ضروری است.
ریشه شناسی حریق
حریق کلمه ای عربی است که در زبان فارسی معادل آتش سوزی، سوختن، زبانه آتش و شعله آتش به کار می رود و معادل آن در زبان انگلیسی fire است.
همچنین برخی معتقدند که واژه حریق از زبان پهلوی وارد زبان عربی شده است. در زبان پهلوی خوارغ (مثل خواهر) است که در فرهنگ آیین زروانی به صورت هریگ (xvaraɣ) ثبت شده است.
نگاهی به تاریخچه آتش و آتش سوزی
تاریخچه آتش به هزاران سال قبل باز می گردد و ارتباط تنگاتنگی با توسعه و پیشرفت تمدن بشری دارد. احتراق در جنبه های مختلف زندگی انسان از تامین گرما و نور گرفته تا پختن غذا، حفاظت و حتی به عنوان ابزاری برای شکار و جنگ، نقش حیاتی داشته است.
1. کشف آتش: منشا دقیق آن نامشخص است، اما شواهد نشان می دهد که انسان های اولیه برای اولین بار آتشی را کشف کردند که به طور طبیعی به شکل حریق های جنگلی یا فوران های آتشفشانی رخ می داد. برخی نظریه ها نشان می‌دهند که انسان های اولیه احتمالاً 1.7 میلیون سال پیش کنترل آتش را آموخته اند.
بسیاری از تمدن های باستانی آتش را به عنوان ایزد یا الهه یا به عنوان نماینده قدرت الهی یا عامل تطهیر می پرستیدند. آیین ها و مراسم آتش سوزی در فرهنگ ها و ادیان مختلف مانند هندوئیسم، زرتشتی و بودایی برجسته است.
2. کنترل و استفاده از آتش: توانایی کنترل و استفاده از آتش نقطه عطف مهمی در تاریخ بشر بود. آتش گرما و محافظت را به انسان های اولیه می داد تا وارد محیط های جدید شده و در مناطق سردتر ساکن شوند. همچنین به عنوان یک عامل بازدارنده در برابر حیوانات وحشی عمل کرد و با ایجاد یک نقطه مرکزی برای تجمعات اجتماعی به توسعه فعالیت های جمعی کمک کرد.
3. آشپزی: کنترل حریق نیز منجر به کشف غذای پخت و پز شد. پخت و پز نه تنها هضم غذا را آسان تر می کند، بلکه باعث جذب بهتر مواد مغذی می شود که منجر به بهبود رشد مغز و بهره وری انرژی می شود. به نوبه خود، این به انسان های اولیه اجازه داد تا جوامع پیچیده تری را توسعه دهند.
4. انقلاب صنعتی: یکی از مهم ترین پیشرفت ها در تاریخ آتش، انقلاب صنعتی بود که در قرن 18 و 19 رخ داد. در این دوره از ماشین های احتراقی مانند موتورهای بخار برای به حرکت درآوردن فرآیندهای صنعتی و ایجاد انقلابی در تولید و حمل و نقل استفاده می شد.
6. ایمنی و آتش نشانی: با تبدیل شدن آتش به بخشی ضروری از زندگی بشر، جوامع راه هایی را برای پیشگیری و کنترل بلایای حریق توسعه دادند. تمدن های باستانی مانند رومیان از تکنیک های ابتدایی آتش نشانی از جمله خاموش کننده های سطلی و ابزارهای مختلف برخوردار بودند. توسعه شیوه های مدرن ایمنی در برابر آتش، مانند سیستم های اعلام و اطفا حریق، انواع آشکارساز های حریق، مصالح ساختمانی مقاوم در برابر آتش و ادارات آتش نشانی، تأثیر بلایای مربوط به آتش سوزی را تا حد زیادی کاهش داده است.
به طور خلاصه، آتش عنصری محوری در تکامل تمدن بشری بوده است. کشف و کنترل آن نه تنها شیوه زندگی ما را شکل داده است، بلکه بر جنبه های مختلف فرهنگ انسانی، فناوری و توسعه اجتماعی نیز تأثیر گذاشته است.
مثلث حریق
مثلث آتش یک مدل ساده است که نشان دهنده سه جزء ضروری برای وقوع آتش سوزی و تداوم آن است. این سه جزء سوخت، گرما و اکسیژن هستند.
1. سوخت: به موادی که در حال سوختن هستند اشاره دارد. این می تواند هر ماده قابل احتراق مانند چوب، کاغذ، بنزین یا گاز طبیعی باشد. سوخت منبع انرژی لازم برای احتراق را فراهم می کند.
2. گرما: گرما انرژی مورد نیاز برای شروع و حفظ آتش است. این می تواند به روش های مختلفی از جمله شعله های باز، جرقه ها، جریان های الکتریکی یا حتی دمای بالا از منابع خارجی تولید شود. هنگامی که گرمای اولیه اعمال می شود، می تواند به تولید گرمای بیشتری از طریق فرآیند سوزاندن ادامه دهد.
3. اکسیژن: اکسیژن یک گاز واکنشی است که از احتراق پشتیبانی می کند. برای بیشتر آتش سوزی ها لازم است، زیرا در طی فرآیند سوزاندن با سوخت ترکیب می شود و انرژی را به شکل گرما و نور آزاد می کند. وجود اکسیژن به آتش اجازه می دهد تا به سوختن ادامه دهد.
جهاروجهی آتش
چهار وجهی آتش مفهومی است که بیانگر چهار عنصر مورد نیاز برای وقوع آتش و تدام آن است. اغلب برای آموزش عناصر لازم برای آتش سوزی و نحوه کنترل یا جلوگیری از آن استفاده می شود.
چهاروجهی آتش نسبت به مثلث حریق، بیان دقیق تری از عوامل ضروری برای ایجاد آتش و تداوم آن است. در چهاروجهی آتش، علاوه بر سه عنصر سوخت، گرما و اکسیژن، عامل چهارم واکنش زنجیره ای شیمیایی نیز افزوده شده است. این واکنش زنجیره ای عاملی است که به آتش اجازه انتشار و ادامه سوختن می دهد. این واکنش شامل تولید گرما، نور، گاز و سوخت اضافی است.
با درک اجزای چهار وجهی حریق، می توان اقدامات ایمنی آتش سوزی را برای کنترل یا جلوگیری از آتش سوزی اجرا کرد. حذف هر یک از عناصر می تواند حریق را خاموش کند یا از وقوع آن جلوگیری کند. به عنوان مثال، استفاده از کپسول های آتش نشانی، کاهش اکسیژن رسانی، خنک کردن منبع گرما، یا حذف منبع سوخت می تواند به مهار آتش کمک کند. آتش نشانان و متخصصان ایمنی آتش نشانی اغلب از این مفهوم برای ارزیابی و مدیریت موثر موقعیت های آتش سوزی استفاده می کنند.
طبقه بندی حریق یا کلاس های آتش
انجمن ملی حفاظت از آتش آمریکا (NFPA) کلاس های آتش سوزی را بر اساس منبع سوخت به شش نوع مختلف طبقه بندی می کند که به شرح زیر است:
1. کلاس A: این کلاس شامل آتش سوزی هایی است که توسط مواد قابل احتراق جامد معمولی مانند چوب، کاغذ، پارچه، پلاستیک و لاستیک ایجاد می شود.
2. کلاس B: آتش سوزی در این کلاس توسط مایعات یا گازهای قابل اشتعال از جمله بنزین، روغن، گریس، پروپان و گاز طبیعی ایجاد می شود.
3. کلاس C: این کلاس شامل آتش سوزی هایی می شود که شامل تجهیزات الکتریکی برق دار مانند وسایل برقی، سیم کشی، قطع کننده های مدار و پریزها می شود.
4. کلاس D: آتش سوزی در این کلاس توسط فلزات قابل احتراق مانند منیزیم، سدیم، تیتانیوم و پتاسیم ایجاد می شود.
5. کلاس K: این کلاس به طور خاص به آتش سوزی در آشپزخانه های تجاری یا مناطق پخت و پز که روغن ها و چربی های قابل احتراق پخت و پز منبع سوخت هستند اشاره دارد.
6. کلاس E: اگرچه توسط NFPA به رسمیت شناخته نشده است، کلاس E توسط برخی از بخش های آتش نشانی برای نشان دادن آتشی که ویژگی های چندین کلاس آتش را نشان می دهد یا طبقه بندی آن چالش برانگیز است، استفاده شده است.
ذکر این نکته ضروری است که تکنیک های مختلف اطفاء حریق و عوامل اطفای حریق برای کلاس های مختلف آتش توصیه می شود، بنابراین درک کلاس آتش در مبارزه موثر با آتش بسیار مهم است.
برای آشنایی بیشتر با جنبه های مختلف آتش می توانید مقالات زیر را نیز در وب سایت گنجینه پاوان مطالعه نمایید:
مراحل حریق یا 4 مرحله آتش سوزی چیست؟
دینامیک آتش و اهمیت آن در اطفای حریق
مهم‌ترین نکات ایمنی برای جلوگیری از حریق خانگی
طبقه‌بندی حریق و انواع مختلف خاموش‌کننده‌های آتش‌نشانی
طبقه‌بندی حریق بر مبنای دسته‌بندی امریکای شمالی، اروپا و استرالیا؛
آموزش نحوه استفاده از کپسول آتش نشانی
گنجینه پاوان ؛ نگاهبان حفاظت از حریق ایرانیان
شرکت گنجینه پاوان دارای تاییدیه سازمان آتش نشانی خدماتی چون آموزش، مشاوره، تامین، طراحی، نصب و اجرا و تعمیر و نگهداری را در زمینه سیستم های اعلام و اطفا خانگی، تجاری و صنعتی ارائه می دهد.
برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره رایگان جهت ارتقا ایمنی محل کار و زندگی خود با کارشاسان ما در گنجینه پاوان تماس حاصل فرمایید.
