پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن ملزم به آگاهی از عوامل حریق و دلایل وقوع آن است. از ابتدای پیدایش آتش و استفاده بشر از آن همواره این جنگ وجود داشته‌است. گاه انسان و گاه آتش پیروز این مبارزه بوده‌اند. هنگامی که انسان توانسته وقوع حریق را پیش‌بینی کرده یا مانع از توسعه آن شود پیروزی را به چنگ آورده‌است.
توسعه حریق ناشی از دو دلیل عمده است. یا وجود حریق دیر تشخیص داده شده یا وسایل موجود توانایی خاموش کردن آن را نداشته‌اند. ایمنی تنها درصورتی ممکن می‌شود که حریق ظرف چند لحظه پس از وقوع کشف و دفع شود. اینجاست که اهمیت شناخت عوامل بوجود آورنده آتش و دلایل وقوع آن احساس خواهد شد.
هنگامی که با دلایل و عوامل حریق آشنا شویم می‌توانیم با رفع دلایل از وقوع آتش‌سوزی ممانعت کرده یا با حذف عوامل مانع از گسترش آن شویم. از سوی دیگر برای پیروزی در میدان نبرد شناخت حریف مقابل بسیار پراهمیت است. بنابراین ابتدا باید عملکرد حریق را بشناسیم تا بتوانیم آن را کنترل کنیم.
عملکرد آتش چگونه است؟
به هنگام شعله‌ور شدن، آتش، خصوصا در محیط‌های بسته از طریق انتقال حرارت به صورت عمودی به طرف بالا حرکت می‌کند. با رسیدن به سقف حرکت خود را به صورت افقی ادامه داده و توسعه می‌یابد. همانطور که می‌دانیم در اثر آتش مقدار زیادی دود، حرارت و گاز تولید می‌شود. دود و گاز ناشی از حریق به شکل قارچ رشد کرده و فضا را پر می‌کنند.
حرارت تولید شده در نزدیکی شعله‌ها تا نزدیک 1000 درجه سانتی‌گراد خواهدرسید. تحمل این حرارت برای انسان بسیار دشوار خواهد بود. با فاصله گرفتن از منبع اصلی آتش میزان حرارت کاهش خواهد یافت. در فاصله حدود سه متری از شعله دمای محیط به 150 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. این فاصله تنها مدتی کمتر از 5 دقیقه می‌تواند امکان آسیب ندیدن توسط حرارت را فراهم کند.
اما نکته حائز اهمیت این است که عمده تلفات جانی حریق در اثر دود و گازهای تولیدشده است نه حرارت. خفگی ناشی از دود و گازهای سمی همواره اولین دلیل مرگ در اثر آتش‌سوزی بوده‌است. از سوی دیگر تجمع گازها و دود در فضا و داغ شدن آنها به خودی خود با استفاده از انرژی تشعشعی باعث افزایش دمای مضاعف خواهد شد. همین افزایش دما خود می‌تواند دلیلی بر گسترش آتش و تداوم آن گردد. نحوه عملکرد آتش و مدت زمان کوتاه برای رهایی از آن بیش از پیش اهمیت پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن را به ما نشان می‌دهد.
اما چگونه باید مانع از شکل‌گیری و گسترش حریق شویم؟
پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن براساس عوامل به وجود آورنده آتش
احتمالا عبارت مثلث آتش را تاکنون حتما شنیده‌اید. این عنوان به عوامل ایجاد کننده آتش اطلاق شده‌است. آتش از ترکیب سریع اکسیژن با اجسام، مایعات و گازهای سوختنی در درجه اشتعال آنها به وجود می‌آید. درجه اشتعال، پایین‌ترین حرارتی است که باعث اشتعال یک ماده اعم از گاز، مایع یا جامد می‌شود. پس از شعله‌ورشدن، احتراق تا اتمام مواد سوختنی ادامه‌خواهد یافت. رخ‌دادن واکنش‌های زنجیره‌ای شیمیایی به این تداوم سوختن کمک خواهد کرد.
حتما متوجه شده‌اید که مثلث آتش عبارتست از: اکسیژن، ماده سوختنی و حرارت. اما همانطور که اشاره شد ضلع چهارمی هم در این فرایند وجود دارد که نباید از آن غافل شد. ضلع چهارم همان واکنش‌های زنجیره‌ای است. این زنجیره در تغییر حالت ماده و ترکیب مکرر با اکسیژن حاصل می‌گردد و همانطور که گفته شد باعث تداوم آتش می‌شود.
برای پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن باید یک یا چند عدد از این عوامل حذف شوند.
1- پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن از طریق کنترل اکسیژن
باید میزان اکسیژن موجود در هوا کاهش یافته یا بین اکسیژن و آتش مانعی ایجاد شود. جهت کاهش درصد اکسیژن که اصطلاحا به آن رقیق کردن می‌گویند می‌توان از گازهای غیر فعال یا دی‌اکسید کربن یا انیدریدکربنیک استفاده کرد. ایجاد کردن مانع بین اکسیژن و آتش را همان خفه‌کردن آتش می‌گویند. برای این امر بعضی مواد شیمیایی، کف‌ها و حتی خاک و ماسه متداول هستند.
2- پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن از طریق کنترل ماده سوختنی
کنترل مواد قابل اشتعال به نوع آنها بستگی دارد. قطع جریان، جداکردن یا دور کردن مواد سوختنی از یکدیگر یا انتقال آنها از محل آتش سوزی در صورت امکان مانع از گسترش آتش خواهد شد. همچنین در صورت امکان ایجاد یک سد یا دیوار حائل می‌تواند مانع از حرکت شعله به دیگر نقاط شود.
درصورتی که امکان جابجایی و سدسازی نباشد باید از سوختن مواد در محل جلوگیری کرد. اگر ماده سوختنی به نقطه اشتعال خود نرسد یا ماهیت فیزیکی آن تغییر کند دیگر مشتعل نخواهد شد. بسته به مشخصات فیزیکی هر ماده از آب، کف یا مواد شیمیایی دیگر جهت خنک کردن سوخت استفاده خواهد شد. با استفاده از پودر یا گاز ماهیت فیزیکی بعضی از سوخت‌ها را می‌توان تغییر داد.
3- پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن از طریق کنترل حرارت
همانطور که اشاره شد هر ماده‌ای اعم از گاز، مایع و جامد دمای اشتعال مخصوصی دارد. بنابراین در صورت کاهش دما احتمال اشتعال به حداقل خواهد رسید. برای کنترل و کاهش دما چنانچه گفته‌شد می‌توان از آب، کف یا مواد شیمیایی کاهنده حرارت استفاده کرد.
می‌دانیم حرارت یکی از علائم نشان‌دهنده احتمال وقوع حریق نیز هست. بنابراین کنترل حرارت هم برای پیشگیری از آتش‌سوزی و هم مهار آن موثر خواهد بود.
4- پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن از طریق کنترل واکنش‌های زنجیره‌ای
در هنگام آتش‌سوزی زنجیره‌ای از تغییر حالت مداوم مواد و ترکیب آنها با اکسیژن تشکیل می‌شود. این چرخه هر لحظه به گسترش حریق کمک خواهد کرد. راه جلوگیری از پیشرفت آتش و قطع این زنجیره، جلوگیری از شکل‌گیری این واکنش‌ها یا خنثی‌کردن آنهاست. برای این امر برخی ترکیبات هالن، گاز FM200، برخی ترکیبات جامد مانند کلرور پتاسیم و دیگر ترکیباتی از این دست کاربرد دارند.
این روش نسبت به سایر روش‌ها معمولا گران‌تر و مشکل‌تر بوده اما برای مکان‌هایی که حفظ محتویات آن اهمیت بالایی دارد حتما باید مورد استفاده قرار گیرد.
پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن بر اساس دلایل وقوع حریق
شروع آتش سوزی دلایل متعددی دارد که می‌توان آن را در دسته‌های زیر تقسیم بندی نمود:
1- بی‌احتیاطی انسان
یکی از معمول‌ترین علل شروع حریق و در عین حال سخت‌ترین آنها برای مقابله از طریق طراحی. چنین حریق‌هایی همگی با توجه و اراده انسان قابل پیشگیری هستند. با این حال شایع‌ترین انواع آتش‌سوزی‌ها را شامل می‌شوند.
این آتش‌سوزی‌ها شامل حریق‌های ناشی از استعمال دخانیات، آشپزی، آتش‌بازی و دیگر مواردی است که انسان شخصا در وقوع آنها ناخواسته دخیل باشد.
آموزش افراد از سنین کودکی، وجود علائم هشدار، استفاده از وسایل استاندارد و در نهایت دقت و توجه انسان راه جلوگیری از وقوع این حریق‌ها است. درصورت شروع آتش‌سوزی وجود تجهیزات اطفای حریق در دسترس افراد می‌تواند از وقوع فاجعه جلوگیری کند.
2- اشکالات فنی
خرابی یا فرسودگی تجهیزات و سیستم‌ها می‌تواند منجر به آغاز آتش‌سوزی شود. همانطور که می‌دانید تمامی وسایل و سرویس‌ها روزی فرسوده خواهند شد. اتصالات برقی، الکتریسته ساکن و جاری و جرقه از مواردی هستند که به راحتی آغازگر حریق‌های بزرگی خواهند بود.
پیشگیری از چنین آتش سوزی هایی و کنترل آنها تا حد زیادی به خرید تجهیزات و طراحی سیستم‌های استاندارد بستگی دارد. می‌توان فرسودگی سیستم‌ها را به گونه‌ای پیش‌بینی کرد که قابل کنترل و بازسازی باشند. همچنین با سرویس و نگهداری به موقع می‌توان نواقص و خرابی‌ها را کشف کرد. سپس با تعمیر یا جایگزینی تجهیزات مانع از شروع حریق شد یا خسارات را به حداقل رساند.
3- ایجاد عمدی حریق
منافع شخصی، پنهان‌کردن جرم، کینه‌جویی، خوی وحشیگری و انگیزه‌های تروریستی. تمامی موارد ذکر شده می‌توانند عاملی باشند تا یک فرد یا افرادی تصمیم به آتش زدن یک محیط یا مکان بگیرند. پیشگیری از این آتش‌سوزی و کنترل آن عموما بسیار سخت است. پیش‌بینی حریق‌های عمدی تقریبا غیرممکن است. بخش اعظمی از حفاظت مقابل حریق در این موارد در حوزه تشخیص به موقع و کنترل و مهار آتش خواهد بود.
4- پدیده‌های طبیعی
صاعقه، طوفان، زلزله و دیگر حوادث طبیعی می‌توانند عاملی برای شروع آتش باشند. از این بین صاعقه مهم‌ترین منشاء طبیعی است که مستقیما منجر به حریق می‌شود. برخورد صاعقه به افراد یا ساختمان‌ها را برق‌زدگی می‌گویند.
زلزله نیز یک عامل جدی در مناطق زلزله خیز محسوب می‌شود. ترکیدن لوله‌های گاز و بریدگی اتصالات برق در هنگام زلزله می‌توانند آتش‌سوزی‌های مهیبی را ایجاد کنند.
پدیده‌های طبیعی قابل پیش‌بینی نیستند اما به دلیل تعدد رخداد آنها طبق تجربه استانداردها و تمهیداتی طراحی شده‌اند. بنابراین امکان پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن در صورت وقوع حوادث طبیعی وجود دارد.
در چنین شرایطی نقش طراحی ساختمان‌ها بسیار پررنگ خواهد بود. اگر از سیستم برق‌گیر استفاده شود تا شوک وارد شده از صاعقه مستقیما به زمین منتقل شود، یا ساختمان‌ها و تاسیسات آنها در مقابل زلزله مقاوم‌سازی شوند خطرات بلایای طبیعی به حداقل خواهد رسید.
5- سایر موارد
حوادثی که انسان مستقیما چه خواسته یا ناخواسته در آن دخیل نیست، نقص فنی و حوادث طبیعی نیز منجر به آن نشده‌اند و به آنها حوادث غیر مترقبه می‌گویند هم می‌توانند منجر به حریق شوند. اصطکاک، واکنش‌های شیمیایی مواد، نور خورشید، تراکم مواد سوختنی و امثال این موارد جزو این دسته قرار می‌گیرند.
در این موارد هم چون حوادث طبیعی یا نقص فنی، با فراهم نمودن تمهیداتی می‌توان از وقوع حریق جلوگیری نمود یا آن را در لحظات اولیه تشخیص داد و مهار کرد.
برای تمامی موارد مذکور ضوابط و استانداردهای بسیاری جهت پیشگیری از آتش سوزی و کنترل آن نگاشته و تصویب شده‌اند که در مقالات آتی به تفصیل به آنها خواهیم پرداخت.
