شناخت طبقه بندی آتش سوزی در استاندارد NFPA، به ما کمک می‌کند در هر موقعیت بدانیم با چه نوع آتشی روبه‌رو هستیم و چگونه باید آن را مهار کنیم. این دانش، پایه‌ی اصلی ایمنی در برابر آتش و طراحی سیستم اطفا در ساختمان‌ها، صنایع و سایر محیط‌های کاری‌ست. در این مقاله با تکیه بر استاندارد NFPA 10 به صورت کامل با کلاس‌های حریق، روش‌های اطفا، اشتباهات رایج و نکات ایمنی آشنا می‌شویم.
معرفی استاندارد NFPA
انجمن ملی حفاظت در برابر آتش (National Fire Protection Association) یک نهاد بین‌المللی مستقر در آمریکا بوده که مأموریتش تدوین دستورالعمل‌ها و استانداردهای مربوط به پیشگیری و مقابله با حریق است.
بیش از ۳۰۰ استاندارد توسط NFPA تدوین شدند که در صنایع مختلف از جمله نفت و گاز، ساخت‌وساز، تجهیزات برقی و بیمارستان‌ها کاربرد دارند. یکی از مهم‌ترین این استانداردها NFPA 10 است که به نحوه‌ی انتخاب، نصب و نگهداری خاموش‌کننده‌های دستی می‌پردازد.
بیشتر بخوانید: استاندارد NFPA چیست و شامل چه استانداردهایی می‌شود؟
استاندارد NFPA 10 چیست و به چه مواردی اشاره دارد؟
همان‌طور که گفتیم، NFPA 10 استانداردی ارائه شده توسط انجمن ملی حفاظت از حریق است که به استفاده از تجهیزات اطفا حریق، متناسب با انواع و کاربردهای مختلف آتش‌نشانی می‌پردازد. به زبان ساده، این استاندارد دستورالعمل جامعی برای انتخاب، نصب، بازرسی، نگهداری و استفاده از خاموش‌کننده‌های دستی را ارائه می‌دهد تا ایمنی در هر محیطی، در بالاترین سطح خودش باشد.
عناوین مهمی که در استاندارد NFPA 10 به آن‌ها پرداخته شده عبارتند از:
- دامنه کاربرد: NFPA 10 یک استاندارد تخصصی برای خاموش‌کننده‌های قابل حمل است (برخی خاموش‌کننده‌ها از نوع چرخ‌دار هستند که ممکن است شامل آن‌ها نشود). این استاندارد مشخص می‌کند هر کپسول آتش‌نشانی باید در چه مکانی استفاده شود و از چه نوعی باشد.
- انتخاب خاموش‌کننده: انتخاب نوع خاموش‌کننده بر اساس کلاس حریق (در ادامه به آن اشاره می‌کنیم)، اندازه آتش احتمالی، نوع مواد سوختنی، شرایط محیطی مثل گرما، سرما یا رطوبت و همچنین نیازهای خاص هر محیط انجام می‌شود.
- توزیع و محل استقرار: استاندارد NFPA 10 مشخص می‌کند که خاموش‌کننده‌ها در چه فاصله‌هایی باید نصب شوند. به عنوان مثال، برای حریق نوع A حداکثر فاصله ۲۳ متر، برای حریق نوع B فاصله بر اساس شدت خطر بین ۹ تا ۱۵ متر و برای سایر کلاس‌ها نیز بر اساس شرایط محیطی تعریف شده است.
- نصب: NFPA شرایطی برای نصب کپسول‌ها از نظر ارتفاع و دسترسی آن نیز تعیین کرده است. به طور معمول خاموش‌کننده‌های سبک باید طوری نصب شوند که بیش از یک و نیم متر از سطح زمین فاصله نداشته باشند. همچنین باید در مکان‌های قابل دید مثل نزدیک درب‌ها، خروجی‌ها و راهروها قرار گیرند.
- بازرسی و صحت عملکرد: خاموش‌کننده‌ها لازم است به صورت ماهانه و منظم بررسی شوند تا مطمئن شویم مشکلی در عملکردشان وجود ندارد. نتیجه این بازرسی باید روی کارت یا برچسب کپسول ثبت و درج شود.
- سرویس و نگهداری: کپسول‌های آتش‌نشانی باید دست‌کم سالی یک بار توسط فرد یا شرکت دارای صلاحیت مانند شرکت گنجینه پاوان سرویس شوند. این کار شامل بازبینی کامل دستگاه، شارژ مجدد یا تعویض مواد خاموش‌کننده و بررسی قطعات داخلی‌ست.
- آزمون فشار (هیدرواستاتیک): مخزن خاموش‌کننده‌ها باید در دوره‌های زمانی مشخص تحت آزمون فشار قرار گیرد و مقاومتشان سنجیده شود. برای برخی کسپول‌ها هر پنج سال و برای برخی دیگر هر دوازده سال این آزمون الزامی‌ست.
- آموزش و استفاده صحیح: کاربرانی که با این تجهیزات سروکار دارند، باید حتما برای نحوه استفاده صحیح از آن‌ها آموزش ببینند. شما می‌توانید با مراجعه به مقاله آموزش نحوه استفاده از کپسول آتش نشانی، با اصول کارکرد این تجهیزات آشنا شوید.
- ثبت و مدارک: برای هر خاموش‌کننده باید سابقه کامل شامل تاریخ خرید، نتایج بازرسی‌ها، سرویس‌ها و آزمون‌های فشار نگهداری شود. این سوابق باید در دسترس و قابل ارائه باشند.
- پاکسازی پس از استفاده: پس از هر عملیات اطفای حریق، محیط باید پاکسازی شود تا مواد خاموش‌کننده ایجاد خطر یا آلودگی نکنند.
- نشانه‌گذاری و برچسب‌ها: هر خاموش‌کننده باید دارای برچسب یا لیبل خوانا و واضح باشد که اطلاعاتی مانند نوع خاموش‌کننده، کلاس‌های قابل استفاده، دستورالعمل کاربری و تاریخ سرویس را نشان دهد.
طبقه‌بندی انواع حریق بر اساس NFPA 10
استاندارد NFPA 10 آتش‌سوزی‌ها را بر پایه ماهیت ماده سوختنی و ویژگی‌های احتراق به چند دسته تقسیم می‌کند. این تقسیم‌بندی کمک می‌کند تا هم پیشگیری و هم مقابله با آتش‌سوزی به شکل اصولی انجام شود. اگر نوع حریق به‌درستی شناخته نشود، ممکن است استفاده از خاموش‌کننده نامناسب، آتش را خاموش نکند و حتی باعث گسترش یا تشدید آن شود.
انواع کلاس‌های حریق به صورت زیر است:
- کلاس A
- کلاس B
- کلاس C
- کلاس D
- کلاس K
حالا در ادامه هرکدام را توضیح می‌دهیم.
حریق کلاس A
این نوع حریق مربوط به سوختن مواد جامدی‌ست که پس از سوختن خاکستر تولید می‌کنند. چوب، کاغذ، منسوجات، مقوا، پلاستیک‌های معمولی و بسیاری از مواد روزمره در این گروه قرار دارند. ویژگی اصلی حریق کلاس A، این است که در عمق مواد ادامه پیدا می‌کند و ممکن است پس از خاموش شدن سطحی، دوباره شعله‌ور شود.
برای مهار این نوع حریق معمولاً از آب یا خاموش‌کننده‌های پودری استفاده می‌کنند، زیرا این مواد دما را کاهش داده و شعله را خفه می‌کنند. وجود خاموش‌کننده‌های کلاس A در مکان‌های اداری، انبارها، مدارس و ساختمان‌های مسکونی الزامی‌ست.
حریق کلاس B
این کلاس شامل آتش‌های ناشی از مایعات و گازهای قابل‌اشتعال است. موادی مانند بنزین، گازوئیل، الکل، رنگ، تینر و گازهای تحت فشار در این گروه قرار می‌گیرند. آتش‌سوزی‌های کلاس B به سرعت در محیط گسترش یافته و ظرف چند ثانیه می‌توانند محیط بزرگی را در بر گیرند.
مهم‌ترین خطر این نوع حریق احتمال انفجار به دلیل بخارات متراکم سوخت است. برای خاموش کردن آتش کلاس B می‌توانید از فوم، پودر خشک یا گاز دی‌اکسیدکربن استفاده کنید. این مواد با ایجاد یک لایه پوششی، ارتباط بین اکسیژن و سطح سوخت را قطع کرده و از گسترش بخارات جلوگیری می‌کنند. صنایع نفتی، کارگاه‌های رنگ و کارگاه‌های شیمیایی بیشترین مواجهه را با این نوع حریق دارند.
حریق کلاس C
آتش‌سوزی‌های کلاس C به تجهیزات الکتریکی مربوط می‌شود. این نوع حریق‌ها در رایانه‌ها، تابلوهای برق، ترانسفورماتورها، سرورها و تجهیزات مخابراتی دیده می‌شود. بزرگ‌ترین چالش آتش‌سوزی الکتریکی، خطر برق‌گرفتگی برای افرادی‌ست که در حال اطفای آن هستند. استفاده از خاموش‌کننده‌های آبی در این موارد بسیار خطرناک است، زیرا آب رسانای جریان برق بوده و می‌تواند موجب مرگ افراد شود. بهترین انتخاب برای اطفاء این نوع حریق، خاموش‌کننده‌های پودری یا کربن دی‌اکسید هستند؛ گاز CO2 علاوه بر قطع اکسیژن، هیچ باقی‌مانده‌ای از خود به جا نمی‌گذارد و برای تجهیزات حساس مناسب است. در مراکز داده، اتاق‌های سرور و صنایعی که تجهیزات الکتریکی دارند، وجود خاموش‌کننده کلاس C ضروری‌ست.
حریق کلاس D
این کلاس از حریق به حوادث ناشی از سوختن فلزات اختصاص دارد. فلزاتی مانند منیزیم، تیتانیوم، سدیم و پتاسیم قابلیت اشتعال‌پذیری زیادی دارند و هنگام سوختن دمای بسیار بالایی تولید می‌کنند. مانند کلاس قبلی استفاده از آب یا خاموش‌کننده فومی برای اطفای کلاس D مناسب نبوده و حتی می‌تواند باعث انفجار شود.
بهترین خاموش‌کننده‌ها مخصوص فلزات قابل اشتعال، پودرهای جاذب حرارت هستند. صنایع هوافضا، خودروسازی، کارگاه‌های فلزکاری خاص و آزمایشگاه‌های شیمیایی نمونه مکان‌هایی بوده که با خطر حریق کلاس D مواجه می‌شوند.
حریق کلاس K
آتش‌سوزی‌های کلاس K در آشپزخانه‌های صنعتی و رستوران‌ها رخ داده که ناشی از روغن‌های پخت و پز در دمای بسیار بالاست. برای این نوع آتش‌سوزی نمی‌توان از آب استفاده کرد و به جای آن خاموش‌کننده مخصوص به خود را دارند.
برای مقابله با این خطر، خاموش‌کننده‌های ویژه کلاس K طراحی شدند که بر پایه محلول‌های شیمیایی تر عمل می‌کنند. این خاموش‌کننده‌ها با ایجاد واکنش صابونی روی سطح روغن، آن را خنک کرده و مانع از شعله‌ور شدن دوباره‌اش می‌شوند. وجود این خاموش‌کننده‌ها در آشپزخانه‌های صنعتی، هتل‌ها و رستوران‌ها الزامی‌ست.
طبقه‌بندی حریق بر اساس سایر استانداردها
اگرچه استاندارد NFPA 10 به عنوان یکی از معتبرترین مراجع در زمینه ایمنی و طبقه‌بندی حریق شناخته می‌شود، اما تنها مرجع جهانی موجود نیست. در کشورهای مختلف، استانداردها و آیین‌نامه‌های دیگری نیز برای تقسیم‌بندی انواع آتش و تعیین روش‌های مقابله وجود دارند. شناخت این استانداردها به کارشناسان ایمنی کمک می‌کند تا با دیدی جامع‌تر، تجهیزات و روش‌های مناسب‌تری انتخاب کنند. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- استاندارد اروپایی EN 2: این استاندارد در اتحادیه اروپا رایج است و آتش‌ها را به کلاس‌های A، B، C، D، F تقسیم می‌کند. تفاوت اصلی آن با NFPA، در این است که حریق ناشی از روغن و چربی‌های آشپزی در گروه F معرفی شده و حریق الکتریکی به‌عنوان یک کلاس مجزا در نظر گرفته نمی‌شود.
- استاندارد BS 5306: این استاندارد بریتانیایی علاوه بر طبقه‌بندی حریق، دستورالعمل‌های جامعی برای انتخاب و نصب خاموش‌کننده‌ها ارائه می‌دهد. در استاندارد BS 5306 نیز حریق ناشی از روغن‌های آشپزی تحت عنوان کلاس F شناخته می‌شود.
- استاندارد ISO 3941: این استاندارد جهانی، آتش‌سوزی‌ها را مشابه با استاندارد EN 2 طبقه‌بندی کرده و مبنای بسیاری از استانداردهای ملی در کشورهای مختلف است.
- استانداردهای ملی ایران: سازمان ملی استاندارد ایران نیز با الهام از NFPA و ISO، طبقه‌بندی حریق را در مقررات ملی خود آورده است. لازم به ذکر بوده که این استانداردها مطابق با شرایط بومی و اقلیمی کشور در نظر گرفته شده است.
نکات ایمنی هنگام وقوع آتش‌سوزی
اگر در محیطی با حادثه آتش‌سوزی روبه‌رو شدید، نکات زیر را به خاطر داشته باشید:
- آرامش خود را حفظ کنید: در شرایط بحرانی، خونسردی مهم‌ترین ابزار شماست. استرس و اضطراب باعث می‌شود تمرکز نداشته باشید و تصمیمات درستی نگیرید.
- اطلاع‌رسانی کنید: در چنین شرایطی شما باید مسئولین و سایر افراد را از آتش‌سوزی مطلع و آژیرها را فعال کنید.
- از کپسول آتش‌نشانی استفاده کنید: اگر احساس کردید آتش با کپسول آتش نشانی قابل مهار است از آن استفاده کنید. اما اگر کنترل آن ممکن نبود، سریعا محل را ترک کنید.
- انتخاب مسیر خروج امن: برای خروج از ساختمان فقط باید از پلکان ساختمان یا مسیر خروج اضطراری استفاده کنید.
کلام آخر
ایمنی در برابر حریق به دانش، ابزار و رفتار درست بستگی دارد. اگر استانداردها را بشناسیم، تجهیزات مناسب تهیه کنیم و آموزش‌های لازم را جدی بگیریم می‌توانیم بهترین عملکرد را شرایط بحرانی داشته باشیم. در واقع توجه به این اصول ساده تفاوت بین اتفاق و حادثه را برای ما رقم خواهد زد.
