علائم و تابلوهای ایمنی، نمونه بارز جمله معروف «پیشگیری بهتر از درمان است» هستند. این نمادها با هدف آگاه‌سازی افراد از خطرات، قوانین، مسیرها و… طراحی شده و به ساده‌ترین شکل ممکن پیامی را به مخاطب می‌رسانند. در این مقاله از گنجینه پاوان قرار است به بررسی به مفاهیم و اهمیت، تاریخچه و معرفی انواع تابلوهای ایمنی بپردازیم.
منظور از علائم یا تابلو ایمنی چیست؟
تابلوهای ایمنی یکی از مهم‌ترین ابزارهای اطلاع‌رسانی بصری در انواع محیط‌ها هستند که با هدف پیشگیری از حوادث، هشدار خطرات و هدایت افراد طراحی می‌شوند. این علائم به کمک رنگ، شکل و نمادهای مشخص جهانی، بدون نیاز به استفاده از زبان گفتاری یا نوشتاری، پیام‌های مشخصی را به افراد منتقل می‌کنند. طراحی تابلو های ایمنی به گونهایست که حتی افراد ناآشنا به زبان مورد نظر یا حتی بی‌سواد هم بتوانند مفهوم اصلی را درک کرده و مطابق آن عمل کنند.
تابلوهای ایمنی معمولاً در مکان‌هایی نصب می‌شوند که احتمال بروز حادثه یا انجام رفتار اشتباه وجود دارد. برای مثال، در پالایشگاه‌ها که خطر آتش‌سوزی بالاست، اطلاع‌رسانی به کارمندان درباره پروتکل‌های ایمنی، موقعیت تجهیزات آتش نشانی و راه‌های خروج اضطراری ضروری‌ست. به‌طور کلی، تفاوت اصلی این تابلوها با سایر ابزارهای اطلاع‌رسانی نقش آنها در کاهش خطرات و آسیب‌هاست.
اهمیت استفاده از تابلو های ایمنی
استفاده از تابلوهای ایمنی علاوه بر اینکه یک الزام قانونی‌ست، از ارکان اصلی مدیریت ایمنی در هر مجموعه‌ای نیز به‌شمار می‌رود. این تابلوها باعث افزایش آگاهی کارکنان، کاهش حوادث، واکنش صحیح در شرایط اضطراری و تسهیل عملکرد تیم‌های ایمنی و امداد می‌شوند. هنگامی که افراد با هشدارها، دستورات و راهنمایی‌های تصویری روبرو می‌شوند، تصمیم‌گیری سریع‌تر و راحت‌تر خواهند بود.
در فضاهای پرخطر مانند کارخانه‌ها، معادن، نیروگاه‌ها، کارگاه‌های ساختمانی و محیط‌های درمانی، حضور دائمی این تابلوها باعث شده که افراد رفتار ایمن‌تری داشته باشند و نسبت به خطرات اطراف خود آگاه بمانند. علاوه بر آن، وجود علامت های ایمنی یکی از شاخص‌های کلیدی رعایت استانداردهای ایمنی در ارزیابی‌های سازمانی، بیمه‌ای و بازرسی‌های فنی‌ست.
تاریخچه علائم و تابلو های ایمنی
ریشه و قدمت علائم ایمنی به دوران باستان برمی‌گردد. در زمان‌های قدیم، رومی‌ها از سنگ‌های نشانه (milestones) برای راهنمایی مسافران استفاده می‌کردند و آن را در جاده‌ها قرار می‌دادند. با آغاز انقلاب صنعتی و رشد سریع کارخانه‌ها، نیاز به هشدارهای ایمنی بیشتر شد. نخستین تابلوهای خطر در محیط‌های کاری بود که طراحی و آماده شدند؛ اما هیچ شکل و استاندارد ثابتی در آن زمان وجود نداشت و هر کارخانه به سلیقه خود آنها را طراحی می‌کرد.
در اوایل قرن بیستم تلاش‌هایی برای یکپارچه‌سازی صورت گرفت و سرانجام در سال ۱۹۴۱ انجمن استاندارد آمریکا (ASA) نخستین دستورالعمل رسمی را منتشر کرد. این روند رفته رفته کامل شد و سرانجام سازمان OSHA در سال ۱۹۷۱ استفاده از تابلوهای استاندارد را در محیط‌های کاری الزامی کرد. در اروپا نیز از دهه ۱۹۷۰ قوانین مشابهی اجرا شد و در نهایت با پذیرش استاندارد جهانی ISO 7010 در سال ۲۰۱۳، یک زبان مشترک تصویری در جهان شکل گرفت. همچنین از دهه ۱۹۹۰ به بعد، استفاده از نمادها و تصاویر ساده به جای نوشته‌ها رایج شد.
استاندارد جهانی تابلوهای ایمنی
استانداردسازی تابلوهای ایمنی، به‌منظور یکپارچه‌سازی پیام‌های ایمنی در سراسر دنیا انجام شده است. مهم‌ترین مرجع در این زمینه سازمان بین‌المللی استانداردسازی یا ایزو (ISO) است. دو استاندارد مهم در این زمینه عبارتند از:
- استاندارد ISO 3864
- استاندارد ISO 7010
استاندارد ISO 3864 رنگ‌ها، شکل‌ها و اصول طراحی علائم ایمنی را مشخص کرده و استاندارد ISO 7010 مجموعه‌ای از نمادهای گرافیکی قابل استفاده در تابلوهای ایمنی را ارائه می‌دهد. هدف این دو، ارائه یک زبان بصری مشترک برای افزایش درک سریع و دقیق از خطرات و الزامات ایمنی‌ست.
البته استانداردهای دیگری هم در رابطه با تابلو های ایمنی وجود دارند. در اروپا، دستورالعمل 92/58/EEC استفاده از علائم ایمنی در محل کار را الزامی می‌کند. در آمریکا نیز استاندارد ANSI Z535 تعریف و دسته‌بندی علائم ایمنی را انجام داده و رنگ‌بندی‌ها، واژگان و سطوح هشدار مختلف را به‌طور دقیق مشخص می‌کند. در ایران هم استانداردهای ملی مانند ISIRI 184 و 3759 در زمینه طراحی و نصب تابلوهای ایمنی منتشر شدند که مبنای آنها، همان استانداردهای مرجع جهانی‌ست.
انواع تابلوهای ایمنی
تابلوهای ایمنی بر اساس هدف، رنگ، شکل و نوع پیام به پنج دسته کلی تقسیم می‌شوند: تابلوهای ممنوعیت، هشدار، اجبار، وضعیت ایمن و تجهیزات آتش‌نشانی. این طبقه‌بندی‌ها باعث تسهیل درک پیام توسط افراد شده و واکنش درست‌تری را به همراه خواهد داشت.
علائم ممنوعیت (Prohibition)
این تابلو برای اعلام ممنوعیت انجام یک عمل خاص طراحی شده است. علائم ممنوعیت به شکل یک دایره با خط مورب قرمز، به همراه پس‌زمینه سفید و نماد سیاه‌رنگ طراحی می‌شوند. این تابلوها پیام غیرمجاز بودن عمل و فعالیت خاصی را منتقل می‌کنند.
نمونه‌های متداول این دسته عبارتند از:
- سیگار کشیدن ممنوع
- ورود افراد غیرمجاز ممنوع
- استفاده از تلفن همراه ممنوع
- توقف ممنوع در محدوده خاص
هدف از این علائم جلوگیری از بروز رفتارهایی‌ست که می‌تواند منجر به بروز حوادث یا شکستن قوانین شوند.
علائم هشدار (Warning)
تابلوهای هشدار به افراد درباره وجود یک خطر بالقوه اطلاع می‌دهند. این علائم به‌شکل یک مثلث با حاشیه مشکی، پس‌زمینه زرد و نماد سیاه طراحی می‌شوند. رنگ زرد همیشه به‌عنوان رنگ هشدار شناخته شده و برای جلب توجه مؤثر است.
نمونه‌های این گروه عبارتند از:
- خطر برق گرفتگی
- خطر لغزندگی سطح
- خطر مواد سمی
- خطر سقوط اشیا
- خطر پرتوهای رادیواکتیو
تابلوهای هشدار دهنده ایمنی را معمولاً در مناطق پرخطر و صنعتی نصب کرده و هدف آنها آماده‌سازی ذهنی افراد برای رفتار ایمن است.
علائم اجبار (Mandatory)
این تابلوها برای دستور و الزام به انجام عملی خاص طراحی شدند. شکل آنها به‌صورت دایره‌ای با زمینه آبی و نماد سفید است. هدف این تابلوهای اجبار، الزام کردن افراد به رعایت دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های ایمنی یا بهداشتی‌ست.
مثال‌هایی از علائم اجبار:
- استفاده از کلاه ایمنی الزامی است
- پوشیدن کفش ایمنی اجباری است
- استفاده از دستکش حفاظتی
- استفاده از گوشی صداگیر
حضور این تابلوها در محیط‌های کاری که خطرات فیزیکی یا شیمیایی وجود دارد، ضروری‌ست. این علائم، بخشی از برنامه کنترل خطرات و تجهیزات حفاظت فردی به شمار می‌روند.
علائم وضعیت ایمن (Emergency / Safe condition)
تابلوی علامت وضعیت ایمن برای نشان دادن مکان‌های امن، تجهیزات کمک‌های اولیه و مسیرهای خروج اضطراری طراحی شدند. شکل آنها به صورت یک مربع یا مستطیل با زمینه سبز و نماد سفید است.رنگ سبز حس اطمینان و امنیت را در بین افراد ایجاد می‌کند.
نمونه‌هایی از این تابلوها:
- خروج اضطراری
- محل کمک‌های اولیه
- ایستگاه نجات
- مسیر فرار از خطر
در مواقع اضطراری، تشخیص سریع و راحت راه خروج نقش مهمی در حفظ جان افراد دارد. تابلوهای وضعبت ایمن را باید در مکان‌هایی نصب کنند که در شرایط اضطراری قابل مشاهده باشند.
علائم تجهیزات آتش نشانی (Fire Safety)
این تابلوها محل قرارگیری تجهیزات اطفای حریق را مشخص می‌کنند. تابلوی تجهیزات آتش‌نشانی به شکل یک مربع یا مستطیل قرمز رنگ است که در آن از رنگ قرمز به‌عنوان رنگی برای هشدار خطر آتش‌سوزی استفاده می‌شود.
نمونه‌هایی از این علائم:
- کپسول آتش‌نشانی
- شیر آتش‌نشانی
- شیلنگ اطفای حریق
- زنگ هشدار آتش
هنگام آتش‌سوزی، افراد باید به‌سرعت بتوانند تجهیزات اطفا را شناسایی و استفاده کنند. بنابراین محل نصب این تابلوها باید در دید مستقیم و بدون مانع باشد.
محل نصب تابلو های ایمنی
هر نماد، با توجه به هدف و کاربردی که دارد باید در جای مخصوصی نصب شود. به‌عنوان مثال، اگر تابلوی هشدار خطر برق گرفتگی را در کنار مخازن نفت و گاز نصب کنند، کاملا بی‌معنی خواهد بود. بنابراین باید هرکدام از علائم ایمنی را باید در محل مناسب خودش نصب کنند. جدول زیر محل نصب نمادهای ایمنی را نشان می‌دهد.
نتیجه‌گیری
تابلوهای ایمنی یکی از مؤثرترین ابزارهای ارتباطی در محیط‌های کاری و عمومی برای افزایش سطح ایمنی هستند. این تابلوها با استفاده از رنگ‌ها، اشکال و نمادهای استاندارد، پیام‌های هشدار، ممنوعیت، الزام و اطلاعات مربوط به موقعیت‌های ایمن را به‌سرعت و به‌وضوح منتقل می‌کنند. رعایت اصول استاندارد در طراحی و نصب آنها، آموزش مستمر افراد درباره مفهوم علائم، و بررسی دوره‌ای وضعیت فیزیکی تابلوها، جزو ضروریات سیستم مدیریت ایمنی محسوب می‌شود. ایجاد یک محیط ایمن، مستلزم استفاده درست و هدفمند از این تابلوها در کنار سایر اقدامات پیشگیرانه است.
